Ook bij ons brokkelt de democratie af: het is problematisch dat zowel het middenveld als de rechtsstaat onder vuur ligt

In een recente lezing in München, die ook in deze krant is verschenen, waarschuwde de Duitse filosoof Jürgen Habermas voor de staat van de Amerikaanse democratie. Volgens hem evolueren de Verenigde Staten razendsnel naar “een maatschappelijk systeem dat autoritair geleid en technocratisch bestuurd wordt, maar economisch libertair is”. Door de blik zo sterk op Washington en Donald Trump te richten, dreigen we blind te worden voor zorgwekkende evoluties dichter bij huis. Ook hier brokkelt de representatieve democratie af: kiezers haken af en beslissingen die in geen enkel verkiezingsprogramma stonden, worden doorgedrukt. Tegelijk proberen politici op verschillende beleidsniveaus de kritische rol van het middenveld en de mogelijkheid tot collectieve actie te fnuiken. Waar de subsidiekraan wordt dichtgedraaid, gaat die van het waterkanon open.

Waarom zijn collectieve actie en een kritisch middenveld zo essentieel? Ten eerste corrigeren ze de machtsongelijkheid die in elke samenleving bestaat. Niet iedereen beschikt over een goed gevulde portefeuille, een sterk netwerk of een prestigieus diploma. Middenveldorganisaties bundelen daarom de stem van groepen die individueel weinig gewicht in de schaal krijgen gelegd. Daarnaast maakt collectieve actie beleid beter. Wie protesteert of kritische vragen stelt, verplicht politici hun keuzes te verantwoorden. Kunnen ze dat niet, dan laat dat hen ruimte om hun beleid bij te sturen. Zo functioneert democratie voor (bijna) iedereen beter wanneer macht tegengesproken kan worden.

Luisteren naar protest

Vanuit een misbegrepen efficiëntiedenken en besparingslogica zou je kunnen zeggen dat al die kritiek en dat protest vooral tijdverlies is. Laat machthebbers en een kleine kring experts eenzijdig beslissen, dan gaat het vooruit. Maar de realiteit spreekt dat idee tegen. Kijk naar de beslissing om de werkloosheidsuitkeringen te beperken in de tijd. Ondanks stevige kritiek van zowat het hele maatschappelijke middenveld moest de maatregel snel worden doorgevoerd. Nu de invoering nadert, blijken de waarschuwingen terecht. Twee van de drie Vlaamse regeringspartijen maken zich plots grote zorgen, terwijl ook de VVSG (Vereniging van Vlaamse steden en gemeenten) en maatschappelijk werkers alarm slaan. Luisteren naar protest had veel problemen kunnen voorkomen.

Een gezonde democratie gaat verder dan louter representatie en veronderstelt checks-and-balances. Net daarom is het problematisch dat vandaag zowel de rechtsstaat als het middenveld onder vuur ligt: macht die niet wordt begrensd, dreigt almacht te worden. Vandaag zien we dat een aantal vooraanstaande politici veel minder openstaat voor de democratische dialoog met dat deel van de samenleving dat de belangen van mensen in een kwetsbare positie verdedigt. Meer zelfs, in plaats van het debat aan te gaan met rationele argumenten kiezen onze politici vandaag steeds vaker voor botte machtspolitiek. Op alle beleidsniveaus wordt het leven van organisaties die het dominante marktdenken of het primaat van de politiek publiek in vraag stellen, onmogelijk gemaakt.

Op federaal niveau is er het voorontwerp van wet dat een administratief verbod mogelijk maakt voor ‘radicale organisaties’. De regering zou een organisatie kunnen ontbinden als die wordt beschouwd als een “ernstige en actuele bedreiging”. Daarmee wordt de rol van de rechter – essentieel in een rechtsstaat – sterk ingeperkt. Het Federaal instituut voor de rechten van de mens gaf dan ook een vernietigend advies: de definitie van wat ‘radicaal’ of ‘extremistisch’ is, blijft vaag en kan ook vreedzame, kritische organisaties treffen. De overheid creëert zo een instrument om stemmen die haar niet zinnen het zwijgen op te leggen.

In Vlaanderen worden subsidies ingezet als wapen. Enkele weken geleden vernamen zes kritische socioculturele organisaties dat zij, ondanks positieve evaluaties van onafhankelijke experts, geen middelen meer zouden krijgen. Deze afrekening lijkt slechts een voorbode van wat komen gaat: de Vlaamse regering laat straks alle subsidiekaders doorlichten in Welzijn, niet door inhoudelijke experts, maar door cijferaars van Financiën. Het risico is reëel dat schijnbaar technische evaluaties een disciplineringsinstrument worden. Organisaties beseffen maar al te goed dat kritiek hen in het vizier kan brengen.

Tegen de stroom in zwemmen

Intussen maken steden en gemeenten hun meerjarenbegroting op en zien we daar ook selectieve, ideologisch gekleurde besparingen terug. Zeker in Antwerpen bespaart het stadsbestuur op organisaties die de kritische rol van het middenveld en het sociaal werk willen opnemen. Maar in de koekenstad gaan ze nog een stap verder als het gaat om collectieve actie te criminaliseren. Zo deinsde de burgemeester er enkele weken niet voor terug om haar politiemacht met peperspray en waterkanon in te zetten tegen vreedzame betogers die zich zorgen maakten over de toestand in Palestina.

Ondanks deze greep aan maatregelen zijn we in België nog ver verwijderd van het beleid dat het Witte Huis vandaag voert. Maar wie alleen naar de extreme toestand in de Verenigde Staten kijkt, kijkt als een konijn in een lichtbak en ziet niet hoe vergelijkbare mechanismen zich hier ontvouwen. Onze geschiedenis leert dat haast elke sociale vooruitgang – van arbeidsrechten tot vrouwenrechten – het resultaat is van collectieve actie. Sociale rechten zijn daarbij nooit definitief verworven. Ze bestaan bij gratie van mensen die zich organiseren, spreken en tegen de stroom in zwemmen.

Precies daarom is de huidige vijandigheid tegen hen geen toeval. Wie macht verwerft, probeert vroeg of laat de tegenmacht die haar ooit begrensde, terug te dringen. Daarom is het vandaag zaak dat iedereen die staat voor vrijheid, gelijkheid en solidariteit zich verzet tegen beslissingen die de ruimte voor collectieve actie kleiner maken.